تبیین پشتوانه های معرفتی ایران شناختی
لباس دونی: الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را می توان در مجموع پاسخی به نظریه «توسعه» و الگوهای مطرح در محافل علمی امروز جهان دانست. این الگو را باید نتیجه تامل نخبگان ایرانی درباره جریان نظام گردش سرمایه و نقدی بر جهان شمولی نظریه توسعه غرب دانست.
اسناد راهبردی در حقیقت مسیر دستیابی و تحقق آرزومندی های ملی در آینده ای نسبتاً دور است. به تعبیر دیگر راهی است که نظام مدیریت هر کشوری باید پیش روی خود داشته باشد تا در بستری فرهنگی و اجتماعی به آن آرزومندی ها جامع عمل بپوشاند. اندیشمندانی که به نیابت از یک جامعه به طرح چنین اسنادی مبادرت می کنند، به طور معمول به شدت تحت تأثیر فضای فکری و الگوهای معرفتی زمانه خود هستند و اهداف یکسانی را در مجموع برای اسناد خود تعریف می کنند.
تحت تأثیر فضای حاکم بر شبکه دانش جهانی، هدف «توسعه» در قالب بهره مندی بیشتر افراد یک جامعه از مواهب زیستی تعریف شده است. بدین سبب از الگویی مشخص تبعیت می کند که بنا به ادعای بسیاری، جهان شمول است و از تأثیر فضای فرهنگی و اجتماعی جوامع پیروی نمی کند، تلاش نخبگان ایران در مرکز الگوی اسلامی پیشرفت را می توان در پاسخ به یک پرسش ملی از زمان مشروطه به این طرف تعبیر کرد و آن این که در ذهن ایرانیان همیشه این سؤال مطرح بوده که چرا باوجود پیروی از برنامه های توسعه تعریف شده از مراکز مهم علمی خارج از کشور و مشاوره ها و مستشاران زبده خارجی ایران نتوانسته است به آمال و اهداف توسعه دستیابی پیدا کند.
مرکز الگو با تعریف هدف جدیدی که دستیابی به تمدنی ارزشی است اهتمام کرده راه دیگری را در پیشرفت آینده خود ترسیم کند. نکته قابل تأمل دیگری که در این سند نسبت به اسناد دیگر کشورها دیده می شود صفت ایرانی بودن آنست. این نسبت یک نسبت نژادی، قومی و یا یک نسبت مکانی صرف نیست و بر تأثیر یک فضای فرهنگی و اجتماعی با ارزش های خاص مادی و معنوی متفاوت با آنچه در روش های متداول معمول است، دلالت دارد. بدان معنا که از دیدگاه این مرکز بااینکه می توان به اصولی فرازمانی و فرامکانی هم معتقد بود ولی ماهیت سند استراتژیک جهان شمول نبوده و تابعی از بافت اجتماعی و فرهنگی هر ملتی خواهد بود.
سند راهبردی الگو دارای گزاره ها و بندهایی است که در قالب سرخط هایی چون مبانی، آرمان، رسالت، افق و تدابیر آرایش پیدا کرده است. در این سند چندین بار واژه «اسلام»، «ایران» و «پیشرفت» تکرار شده است. نسبت این واژه ها با یکدیگر می تواند بیان کننده حاکمیت ارزش های اسلامی و تأثیر «مکان» بعنوان ظرف تجلی این ارزش ها و هدف غایی سند یعنی مفهوم «پیشرفت» بجای «توسعه» تعبیر شود. این گزاره در حقیقت می تواند بیان کننده چند تفاوت عمده با اسناد راهبردی کشورهای دیگر نیز تلقی شود همچون مهم ترین تفاوت های آن، می توان گریز از مدار کلی تفکر گردش سرمایه، تاکید بر ارزش های معنوی و دستیابی به تمدنی نوین در قلمرو تفکر اسلامی یاد کرد. هدف کلی این مقاله تبیین اصول و مبانی نظری است که تنها و تنها در بخش مبانی و در ایران شناختی مطرح گردیده است. این تبیین برمبنای تحلیل اسناد پشتیبان اندیشکده آمایش بنیادین که در حقیقت طرح الزام آور شناخت شناسی ایران را در الگو مطرح داشته، صورت گرفته است.
در قسمت مبانی و بخش ایران شناسی الگو، پنج گزاره به شرح زیر آمده است:
۱- ایران منظومه ای یکپارچه با تنوع محیطی، قومی و اجتماعی شامل الگوهای سکونت شهری، روستایی و عشایری است که وحدت فرهنگی و اعتقادی، مایه ماندگاری آن در بستر تاریخ بشمار می رود.
۲- برخورداری ایران از جایگاه راهبردی سرزمینی، رتبه برتر در منابع انرژی و معدنی، تنوع اقلیمی، ظرفیت های فلات مرکزی، جاذبه های گردشگری، خطوط ساحلی و مرزهای آبی بین المللی، سرمایه انسانی جوان و مستعد، تجربه های مدیریتی و ظرفیت های علمی و فناوری، زمینه ساز پیشرفت و تحول دریاپایه و خشکی پایه بعنوان قطب ارتباطات منطقه ای و بین المللی است.
۳- ایران با پیشینه تمدنیِ کهن، یکی از اصلی ترین خاستگاه های حکمت عملی، دین مداری، عدالت طلبی، علم دوستی، خلاقیت، هنر و معماری، مدارا، صلح جویی و چهارراه ارتباطی و کانون اشاعه فرهنگ در جهان است.
۴- زبان و ادبیات فارسی، گنجینه ای غنی از عرفان، حکمت، اخلاق، حماسه و برخورداری از ظرفیت تمدن زایی و مرجعیت علمی و پشتوانه هویت ایرانیان است.
۵- ایرانیان با پذیرش اسلام، نقشی بی همتا در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی و تولید علم ایفا کرده اند. امروزه به برکت انقلاب اسلامی و احیاگری امام خمینی (ره) ایران، کانون بالندگی اندیشه دینی و گسترش معارف قرآن و سنت بشمار می رود.
نظریه دستگاه جغرافیایی
پشتوانه نظری گزاره یک، «نظریه دستگاه جغرافیایی» است که توسط محمد راهدان مفرد در سال ۱۳۹۵ شمسی ارائه و بعنوان تک نگاشت توسط مرکز الگو به چاپ رسید. این نظریه در چند محفل علمی کشور ارائه شد و در سال ۱۳۹۹ شمسی بعنوان رساله دکتری بدان پرداخته شده است. در بند یک سند الگو، این نظریه بعنوان «منظومه ای یکپارچه» از آن یاد شده است. در کلامی ساده «دستگاه جغرافیایی» منظومه ای از تفاوت های محیطی، زبانی، فرهنگی، رفتاری و سازمندی های مکانی و اجتماعی را شکل داده و بر نحوه توزیع و ارتباط آنها با یکدیگر دلالت دارد و نیز خیلی از روابط و فهم ما انسان ها در آن شکل می گیرد. بنابراین، ارزش های فرهنگی، تاریخی و سازمندی های اجتماعی جوامع مسکون در مکانی خاص، در چهارچوب «دستگاه جغرافیایی» به تبلور هویتی مشترک منجر می شود.
اصطلاح «دستگاه جغرافیایی» که با مفهوم جدیدی وارد ادبیات علمی شده، بیشتر متأثر از بینش معناشناسی است و بر این نکته تاکید دارد که نقش عوامل و مؤلفه های جغرافیایی چیزی فراتر از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بر محیط و انسان است. همان گونه که «دستگاه زبانی» و یا «فرهنگی» در هر جامعه ای می تواند نوع فهم و ادراک آن جامعه را شکل دهد، جغرافیای مناطق نیز بر این سیاق می تواند «دستگاهی سرزمینی» به وجود آورد که خیلی از ادراکات و فهم ما انسان ها را از محیط شکل دهد.
«دستگاه جغرافیایی» ابزاری مفهومی است که هویت مکانی، ارتباط معنایی و سازمندی های اجتماعی را توضیح داده و منظومه ای از فرآیندهای جغرافیایی در آن بصورت چشم اندازهای هویت دار تبلور می یابد. به سخن دیگر سازمندی های فرهنگی و اجتماعی جوامع در ظرف مکان، منجر به پیوند و هویت مشترکی در مقیاس کلان می شود که «دستگاه جغرافیایی» نام دارد.
در بخش دیگری از این گزاره صحبت از «ماندگاری ایران» در بستر تاریخ شده است. در حقیقت ایران هم اکنون با پانزده کشور همسایه است که همه آنها دارای تاریخ استقلال هستند. در تقویم ایران چیزی بعنوان روز استقلال در ثبت نشده است. به این پرسش که عامل استقلال ایران در طول تاریخ چیست؟ توسط محمدرضا محمودی (۱۳۹۷) پاسخ داده شده است. وی نظریه «هویت آینه ای ایران» را در مرکز نظریه پردازی وزارت علوم به ثبت رسانده است. این نظریه تاکید دارد که «دستگاه جغرافیایی» ایران سبب شده، این مجموعه متنوع از نظر اجتماعی و ادراکی چنان به یکدیگر به هم بافته شوند که کسرناپذیر تجلی کنند. وی اصطلاح «آینه ای» بودن را از قواعد فیزیک «آینه ها» به عاریت گرفته است و برمبنای منطق ریاضی دو موضوع مهم را اثبات می کند.
۱- تنوع در ایران سبب پایداری و مانایی آن در بستر تاریخ بوده و این اصل برمبنای منطق حاکم بر اکوسیستم های محیطی اثبات شدنی است.
۲- وی با توسل به قانون فیزیک «آینه ها» و با محاسباتِ عددی جرم تمدنی در ایران، ادعا نمود که منظومه ایران به مانند دسته گلی است که شامل شاخه های بسیاری است و انعکاس دسته گل در آینه تصویر آنست. حال اگر آینه شکسته شود در هر قطعه شکسته شده، دسته گل در هر قطعه از آینه دیده می شود نه یک شاخه گل. وی با محاسبه عدد جیوگی فرهنگی و تمدنی ایران، هویت مدنی ایران را منظومه ای متکثر کسرناپذیر معرفی کرده است و دستگاه جغرافیایی را کلیت یا مجموعه ای متکثر کسر ناپذیر می داند که فهم و ادراک ساکنان هر سرزمین را در مقیاسی خاص شکل می دهد.
شاید بتوان گفت آنچه راهدان مفرد (۱۳۹۵) و محمودی (۱۳۹۷) در قالب نظریه «دستگاه جغرافیایی» و «هویت آینه ای» ایران بیان داشته اند ریشه در تفکر ساپیر[۱] (۱۸۸۴-۱۹۳۹ میلادی) و ورف[۲] (۱۸۸۷-۱۹۴۱ میلادی) زبان شناسان آمریکایی دارد. در حقیقت نظریه این دو زبان شناس مشهور و ایده پردازی آنها، در زمینه دانش آمایش به کار گرفته شده است.
- در گزاره دوم از موقعیت راهبردی ایران صحبت به میان آمده است. این گزاره حکایت از مفهوم بسیار ژرفی از آنچه تا حالا در مورد موقعیت های منطقه ای و مکانی آمده، دارد. به سخن دیگر موقعیت ایران عاملی است که این سرزمین با شأن و مرتبتی به نام ایران تجلی کند. بر خلاف تصور خیلی از پژوهشگران، این خاصیت راهبردی چیزی نیست که زمان و یا هر عامل دیگری بتواند این شأن و مرتبت را از او سلب کند. اگر با تمام خاصیت های اجتماعی و امکانات سرزمینی و حتی شکل و وسعت فعلی، این کشور را به فرض بتوان به مکان دیگری برای مثال در آمریکای لاتین جابه جا کرد، هیچ گاه این کشور را نمی توان ایران نامید. این موقعیت تأثیر فراوانی در هویت منطقه ای داشته و این مفهوم با چنین عمقی را تنها می توان با نظریه «شناخت شناسی مکانی[۳]» توجیه کرد. این نظریه بیشتر در زمینه علوم شناختی مطرح است و به این واقعیت اذعان دارد که هر چیزی برمبنای موقعیت قرار گرفتنش، هویت و نقش وجودی پیدا می کند و تنها عناصر ذاتی و ماهوی هر چیز، نمی تواند در ایجاد شأن و مرتبت آن شیء به خودی خود مؤثر باشد. مفهوم ایران یک مفهوم مکان مند و بافت محور است و ایرانیت نتیجه و محصول چنین موقعیتی است.
- در گزاره سوم و پنجم این بخش، ایران یکی از اصلی ترین خاستگاه های حکمت و کانون اشاعه فرهنگ در جهان معرفی شده است. این مفهوم از نظریه «قرطبه تا اصفهان» محقق اقتباس شده است. مهدی محقق از پژوهشگران مشهور ایران در حوزه حکمت و علم در زبان پارسی است. چکیده نظرات این پژوهشگر را می توان در قالب یک نوار جغرافیایی ترسیم و تحلیل کرد. اگر «هرات» در افغانستان را نقطه شرقی و «قرطبه» در اسپانیا را انتهای غربی نوار حکمت تلقی نماییم، خواهیم دید که در این نوار عرفا و حکمای بسیاری پرورش یافته اند. در صورتیکه مبدأ ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان بوده است. ده ها عارف، فیلسوف و دانشمند در این نوار به تبیین و تولید محتوای آنچه به پیامبر اسلام وحی شده بود، مبادرت کردند و نحله های فکری و فلسفی بسیاری توسط آنها به وجود آمد. البته ایرانیان در این نوارِ نور و دانش، همیشه سرآمد و بلور درخشان این خط بشمار آمده اند.
- گزاره چهارم این بخش به زبان فارسی و قابلیت های آن اشاره دارد. در این گزاره صحبت از زبان و ادبیات فارسی به میان آمده ولی این گزاره در رابطه با زایش تمدنی و هویت ساکنان سرزمین ایران مطرح گردیده است. بدین سبب زبان فارسی بصورت مستقیم با آمایش بنیادین در ارتباط قرار می گیرد. خیلی از پژوهشگران بر این اعتقادند که هر زبانی نمی تواند زایشگر تمدن و هویت جمعی تلقی شود. این گزاره از نظریه «زبان و ادبیات فارسی زاینده مدنیت و هویت» از نظرات شفیعی کدکنی اقتباس شده است. این پژوهشگر مشهور زبان فارسی معتقد می باشد تمدن ها و استمرار حیات آنها به ادبیات و زبان آنها بستگی دارد. اگر زبان و ادبیات ملتی از خاصیت های خاصی بهره مند نباشد، هیچ گاه آن ملت قادر به ایجاد تمدن در سطح بین المللی نبوده و در مقابل مدنیت های دیگر گرفتار ضعف و اضمحلال خواهد شد. وی در تحلیل نظریه خود به ترفند انگلیسی ها برای غلبه بر کشور هند سخن به میان آورده و بیان می کند انگلیسی ها زبان های محلی آنها را ملعبه ای برای خودبزرگ بینی آنها در مرحله خاصی از تحول مطرح کرده و سپس با گذشت یک نسل چون زبان های محلی پشتوانه قوی ادبی و هویتی نداشتند، نسل نو در شبه قاره هند به ادبیات مهاجمان رو آورده و از هویت و اصالت مدنی خود گسیختند. از دیگر وجوه اعجاب انگیز زبان و ادبیات فارسی قدرت انتشار و گسترش آنست که به این مساله کمتر پرداخته شده است. زبان فارسی دارای جذابیت خاصی است که در طول تاریخ حتی بدون پشتوانه های سیاسی گاه توانسته جوامعی را به سمت خود جلب نماید. انتشار و گسترش زبان فارسی در بالکان و هند همچون شواهدی است که این ادعا را اثبات می کند.
- در بخش تدابیر از مجموع ۶۰ تدبیر ارائه شده، هشت تدبیر آن بطور مستقیم به آمایش بنیادین مربوط است و این تدابیر گزاره های شماره ۵۷، ۳۴، ۳۳، ۳۲، ۳۱، ۷، ۶ را شامل می شود. گزاره های شش و هفت تدابیر، به صورتی نحوه تحقق گزاره های ۵، ۴ و ۳ مبانی است که الزامی در تحقق آنها بشمار می رود و از نظر معرفتی قبل تر درباره آنها بحث شد. گزاره ۳۱ تدابیر در مورد تحقق بند ۲ گزاره های مبانی است. در مورد بندهای ۵۷ و ۳۴ تدابیر به مطالبی اشاره دارد که این مساله ها خود سبب شده برای اجرائی شدن آنها دو نفر از پژوهشگران به اسامی باباجمالی و نعمت الهی دو ایده و نظریه را مطرح کنند که نظریه نعمت الهی (۱۳۹۹) با ارائه در دو کنفرانس ملی و یک کنفرانس بین المللی مطرح و با استقبال روبه رو شد و مقاله آن در کنفرانس جغرافیدانان جهان اسلام در میان ده ها مقاله ارائه شده برگزیده و به چاپ رسیده است. بند ۵۷ گزاره تدابیر از هندسه قدرت منطقه ای صحبت به میان آمده است و نعمت الهی (۱۳۹۹) نظریه تشکیل اتحادیه کشورهای مقاومت را برای تحقق آن ارایه داده و خواهان تشکیل یک اتحادیه منطقه ای برمبنای اصول فرهنگی و تجاری با داشتن پول مشترک، تجارت ترجیحی، پارلمان مشترک و طرح ایجاد نهادهای خاص برای اداره آن شده است.
- در بند ۳۴ اصول عملی و ۳۳ تدابیر نیز از به رسمیت شناختن سازمندی های اجتماعی ایران شامل کوچ نشینی، هورنشینی، روستانشینی، شهرنشینی و سایر سازمندی ها صحبت به میان آمده است. این دیدگاه جدید سیر تکوین جوامع از میوه چینی یا از کمون اولیه به شهرنشینی را به چالش کشیده است و اثبات می کند که بر خلاف آنچه تا حالا جامعه شناسان چه غربی و چه شرقی بیان داشته اند، هیچ گاه چنین سیری در تاریخ بشر وجود نداشته و سازمندی های اجتماعی به «هویت مکانی» نسبت داده شده است و آغازگاه[۴] سازمندی ها را نه جوامع که هویت مکانی سرزمین ها تقریر کرده اند. این نظریه در سال ۱۳۹۳ میلادی توسط بابا جمالی مطرح و پس از برگزاری سه سطح کرسی، مرحله پایانی خودرا برای سطح ملی طی می کند. وی در این نظریه که با عنوان «ژئوآلومتری چکادها و چاله های ایران مرکزی و هویت مکانی سکونتگاه های شهری» ارائه شده، بر این نکته تاکید دارد که دلیل تنوع سازمندی های اجتماعی در ایران تنوع سرزمینی و جاذبه های مکانی و هویتی هر کدام از آنها است و مفهوم سازمندی های اجتماعی زاییده «هویت مکانی» است.
نتیجه گیری
الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را می توان در مجموع پاسخی به نظریه «توسعه» و الگوهای مطرح در محافل علمی امروز جهان دانست. این الگو را باید نتیجه تأمل نخبگان ایرانی درباره جریان نظام گردش سرمایه و نقدی بر جهان شمولی نظریه توسعه غرب دانست. بااینکه شروع این تأمل را باید از نهضت مشروطه تلقی نمود برای اینکه ایرانیان همیشه برای احیاء تمدن سرزمین خود تأملات گوناگونی را از یکصدسال پیش به این سو آغاز نموده بودند که با انقلاب اسلامی وارد مرحله جدیدی شد. البته نمی توان از تحولات فکری و فلسفی که در خود غرب هم رخ داده و در تنویر تفکر ایرانیان مؤثر بوده، چشم پوشی کرد. در جهان امروز تنها منتقدان نظریه توسعه ایرانیان نیستند، بلکه تحولات فلسفی و علمی بسیاری در این چند دهه رخ داده که اندیشمندان را به نقد جریان نظام گردش سرمایه و نظریه توسعه که برآمده از چنین نظامی است، وادار کرده است. شاید بتوان به روشنی تحولات فلسفی در زبان شناسی، فیزیک کوانتوم و دانش پدیدارشناسی را مهم ترین عوامل در چنین نقدهایی برشمرد. برای اینکه این تحولات دریچه های جدیدی از فهم را در مقابل اندیشمندان عصر ما گشوده است. بدین جهت بدیهی است که اگر الگویی برای پیشرفت خارج از قلمرو «توسعه» تدارک شود، ناظر به چنین تحولات فکری است.
به طور کلی می توان گفت متن اصلی «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» یک تفاوت عمده با تمامی الگوهای انتشار یافته تحول اجتماعی کشورهای دیگر دارد و آن فرا عینی و تعلق خاطر آن به زبان آسمانی است. دومین خاصیت و تفاوتی که برای این الگو می توان برشمرد، عبور از خیلی از گزاره های مسلم فرض شده متداول در جهان علمی امروز است. بدین مدلول که دانش الگوی «توسعه» را جهان شمول ندانسته و تابعی از دستگاه فرهنگی و اجتماعی ملل تلقی می کند و متصف داشتن سند الگو به ایرانی (بودن) بطور دقیق بر چنین مفهومی دلالت دارد و بر خلاف تعدادی از دیدگاه ها، مفهوم ایران در الگو بیان تعلق به نژاد یا قوم خاصی نیست بلکه حکایت از آن دارد که آنچه سرزمین ایران به ساکنانش به تجربه و عقل عاطفی آموخته بعنوان دانش سرزمینی در این الگو به کار گرفته شده است و این امکان وجود دارد که در سرزمین های دیگر برحسب خاصیت های آنها الگوهای مختلفی بتوان خلق کرد.
در اختتام به این نکته هم اشاره می شود که بااینکه مبانی الگوی پیشرفت بیشتر متأثر از نظریه ها و معرفت شناسی خیلی از پژوهشگران علوم انسانی بوده است ولی تدابیر، خود عامل به وجود آمدن ایده ها و نظریه های خاصی در زمینه عمل بوده است که مهم ترین آن تشکیل اتحادیه محور مقاومت برای تحقق بند ۵۷ تدابیر الگو است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب