ناگفته های محمدعلی نجفی از دكتر شریعتی
لباس دونی: حسینیه ارشاد كه كافه و دانشگاه نبود كه در آن بتوانی به سادگی از سینمای روز جهان بگویی، تئاتر به صحنه ببری و شعرهای فروغ و اخوان را دكلمه كنی، باید در آن دوره زندگی می كردی تا درك كنی گفتن این سخنان آسان است ولی انجام دادنش در یك محیط مذهبی و در مقابل سنت های جاافتاده، كارزاری است بزرگ.
ولی دکتر شریعتی چنین مردی بود با این گونه تفکر و آن گونه شجاعت و جسارت.
به گزارش لباس دونی به نقل از ایسنا، دوم آذر ماه سالروز تولد دکتر علی شریعتی است. مردی که با سحر کلامش، با اندیشه نابش و با جادوی گفتارش، در ذهن و جان چندین نسل حضوری اثرگذار داشته است ولی ما امروز نمی خواهیم تنها از شریعتی اسلام شناس یا نظریه پرداز انقلابی سخن بگوییم. ما تلاش می نماییم گرد و غبار سالیان سپری شده را کنار بزنیم و چهره کاملی از این مرد ببینیم؛ شریعتی در هیات منتقد و البته مشوق فرهنگ و هنر. همو که جوانان آن دوره را به ساخت فیلم و اجرای تئاتر تشویق می کرد، فیلمهای جریان ساز سینمای جهان را برایشان تحلیل می کرد و با خواندن شعر شاعران معاصر، آنان را به شوق می آورد.
نسل ما شاید آخرین نسلی است که در قفسه کتابخانه ها تشنگی خویش را با نوشیدن واژگان او در بین سطور کتاب های افستی سیراب می کرد، کلام وی در ما قدرتی بیدار می کرد و یادمان می آورد که ما نوع انسان هستیم و در مقابل جهان مسئول.
حالا دیگر روزهای نوجوانی ما طی شده و آن آرمان ها، رنگی دیگر به خود گرفته اما آنچه ما را وا می دارد که باز هم در جست و جوی این مرد باشیم، فقط یک بازی نوستالژیک نیست که او چنین چیزی را هیچگاه دوست نمی داشت. ما به دنبال امید هستیم و ایجاد شوری دیگر در این روزهای دشواری که جهان، مبهوتِ هزار و یک مشکل است و فرهنگ و هنر به جهت ورود این میهمان پرمصیبت، در خوابی زمستانی فرو رفته و هنرمندان روزهایی نفس گیر را می گذرانند که امیدوار ماندن در آن، بسیار دشوار است. شاید امروز آن زمانی است که باید شریعتی را از نو بشناسیم؛ آن شریعتی که در ما شور زیستن را به جنبش در می آورد.
و در این جست و جو با محمدعلی نجفی فیلمساز، معمار و سازنده سریال به یاد ماندنی «سربه داران» هم کلام می شویم تا برای مان از آن شریعتی بگوید.
و این هنرمند با روی گشاده و با صبوری بسیار، ما را می برد به سالهای دهه ۴۰ و ۵۰.
نجفی در آغاز گفت وگوی خود با ایسنا تاکید می کند: «ما دو تا شریعتی داریم؛ شریعتی اسلام شناس که من درباره این وجه از شخصیت او سخنی نمی گویم چون هم صلاحیتش را ندارم و هم ظلمی است به او و شریعتی دیگری که در حوزه فرهنگ و هنر صاحب اندیشه بود.»
این هنرمند که حالا موهایش به سپیدی میل کرده، ما را می برد به دهه پر تپش ۴۰، زمانی که دانشجوی معماری بوده ولی مانند اغلب دانشجویان کنجکاو آن زمان به حوزه های دیگر هم سرک می کشیده است.
دوره معماری را ۹ ساله تمام کردم!
او یادآوری می کند: «دکتر شریعتی یکی از کسانی بود که مرا بر آن داشت تا به سمت تئاتر و سینما کشیده شوم. البته که خودم هم علاقه مند بودم و کارهای این چنینی را در کنار رشته خودم انجام می دادم ولی دکتر شریعتی بود که به من گفت اصل این است! این کار را دریاب! و این چنین بود که دوره فوق لیسانس معماری را که ۶ سال زمان می برد، ۹ ساله تمام کردم!»
پاتوق این دانشجویان مشتاق از رشته های مختلف، «تالار ۲۵ شهریور» سابق یا همان تماشاخانه «سنگلج» امروز بود. تالاری که در آن بزرگانی چون رکن الدین خسروی، بهرام بیضایی، علی نصیریان، عباس جوانمرد و... نمایش اجرا می کردند. اما این ذوق فقط به تئاتر محدود نمی شد و آن دانشجویان پرشور در گالری ها و کانون های فیلم هم سرک می کشیدند و هر کجا برنامه هنری بود، بسرعت خویش را به آن می رساندند. در فضای دانشگاهی هم هنرمندانی چون حمید سمندریان، پری صابری، داریوش فرهنگ، دکتر محمد کوثر، سوسن تسلیمی و... نمایش اجرا می کردند.
ایده «سربه داران» را دکتر شریعتی داد
دانشجوی کنجکاو و تشنه آن دوران، شریعتی را در دل این برنامه ها شناخت و همین شریعتی بود که ایده اصلی نمایش «سربه داران» را داد که بعدها به سریالی ماندگار تبدیل شد.
نجفی با به یاد آوردن آن روزها می گوید: اگر دقت کنید متوجه می شوید، بیشتر صحنه های «سربداران» شبیه تئاتر است و همه بازیگران آن مجموعه هم بازیگران تئاتری هستند از آقای نصیریان تا خانم سوسن تسلیمی و آقای فیروز بهجت محمدی که در آن دوره کمتر شناخته شده بود.
شما هم شهامت گناه کردن دارید؟
اما چه شد که شریعتی این گروه از جوانان را این چنین شیفته کرد که حتی فضای کاری خویش را تغییر می دادند و معماری را به نفع سینما و تئاتر، به حاشیه می بردند، نجفی درباره این مورد می گوید: در دوره دانشجویی ما همه مقولات هنری در انحصار گروه های چپ بود. بهترین ترجمه کتاب های روشنفکرانه و جامعه شناسی متعلق به آنان بود. اصولا بدنه روشنفکری در انحصار نیروهای چپ بود چونکه مذهبی ها اصلا تئاتر و سینما را قبول نداشتند. ولی کار بزرگی که دکتر شریعتی در عرصه فرهنگ و هنر به انجام رساند، این بود که سبب شد بچه های مذهبی مانند ما که انجمن اسلامی داشتیم، با جرات وارد حوزه فرهنگ و هنر شویم. خوب به یاد دارم روزی در مورد خود من مثالی زد و به هیات امنای حسینیه گفت این جوان شهامت گناه کردن دارد! شما چنین جسارتی دارید؟! اوج این تفکرات درباره موسیقی بود که اصلا آنرا بر نمی تافتند ولی ما دستگاههای موسیقی جاز را به حسینیه ارشاد بردیم و موسیقی نمایش «سربه داران» را ساختیم. پس از انقلاب هم کسی از موسیقی سخن نمی گفت و از این حوزه با عنوان سرود و آهنگ های انقلابی نام می بردند، گویی واژه موسیقی مشکل داشت اما یکی از اتفاقاتی که در سریال «سربه داران» افتاد این بود که در عنوان بندی مجموعه، واژه موسیقی به کار رفته بود و این خودش اتفاقی بزرگ بود که نوشتیم: موسیقی: فرهاد فخرالدینی و هنر او آن چنان فاخر بود که کسی نمی توانست اعتراضی بکند.»
اجرای تئاتر در محراب حسینیه ارشاد
این سینماگر یادآوری می کند: «با اینکه رشته ام معماری بود، با بچه های هنرهای زیبا که گروه تئاتر داشتند، در ارتباطی تنگاتنگ بودم. ما شیفته موج نو سینما بودیم و مشتاق آثار زفیرلی، پازولینی، دسیکا، فلینی و من آن چنان مبهوت آنتونیونی بودم که در فیلم «جنگ اطهر» سخت تحت تأثیر سینمای او قرار گرفتم. در چنین فضایی با استادی رو به رو شدیم که بیشتر از ما سینما و تئاتر را می شناخت. بدون اغراق باید بگویم او سبب شد که من سینما را ادامه دهم. همچنانکه استاد مطهری می گفت بر تو واجب است این کار را ادامه دهی ولی ایشان به صورت کلی بر این مورد اصرار داشت اما دکتر شریعتی بود که مرا وا داشت بعنوان متخصص در این حوزه فعال شوم.»
محمد علی نجفی در همان دوران پر التهاب مدیریت کانون تئاتر حسینیه ارشاد را بر عهده گرفت. برای اجرای هر نمایش محراب حسینیه را به صحنه تبدیل می کردند و دکور می زدند. چندین نمایش به صحنه بردند.
از ابوذر تا سربه داران
نجفی درباره این نمایش ها توضیح می دهد: یکی از دانشجویان شریعتی در مشهد نمایشنامه « یک مرتبه دیگر ابوذر» را بر مبنای کتاب «ابوذر غفاری، مردی از ربذه» شریعتی نوشت و من این نمایش را به صحنه بردم. نمایش دیگرمان «چون با ادب و تمیز باشی، نزد همه کس عزیز باشی» را درباره مدرسه اجرا کردیم که نقش دانش آموز را امیر اسفندیاری بازی کرد که بعدها مدیریت بخش بین المللی بنیاد سینمایی فارابی را بر عهده گرفت.
اوج نمایش هایمان هم «سربه داران» بود که فقط یک شب روی صحنه رفت و پس از اجرای آن حسینیه بسته شد و دکتر شریعتی هم گرفتار.
زدن حرف های مگو در یک مکان مذهبی
نجفی کار بزرگی را که شریعتی به انجام رسانده، این گونه تشریح می کند: «کار مهم وی در فضای مذهبی رخ داد؛ وقتی می گویم فضای مذهب فکر نکنید عنوان ساده ای است. در آن دوره اگر فردی مذهبی سینما می رفت، ته ذهنش احساس گناه می کرد و حال در این فضا یک متخصص اسلام شناس آمده، پشت سرش محراب و کاشی کاری مذهبی و فیلم «عصر جدید» چارلی چاپلین را تحلیل می کند و چاپلین را نابغه می نامد. بیان این سخنان در دانشگاه یا کافه ساده بود ولی نه در فضای مذهبی. حتی در قهوه خانه های جنوب شهر هم کسی جرات نمی کرد از بتهوون یا کازانتزاکیس نام ببرد، خیلی غریب بود.»
انتظار، مکتب اعتراض است
اما چرا ذهن خیلی از ما از شریعتیِ هنرشناس خالی است، چرا اغلب او را بعنوان دین شناس و نظریه پرداز انقلاب و منتقد اجتماعی می شناسیم، چه شد که آن وجه هنرشناس پوشیده ماند، محمد علی نجفی در اینباره می گوید: «متاسفانه پس از انقلاب، گروهی، شخصیت شریعتی را سیاسی کردند و عده ای هم در صدد بودند که نمره اسلام شناسی به او بدهند. من کاری به اینها ندارم بلکه از مردی سخن می گویم که در فضای مذهبی و سنتی، مدرنیته را پایه گذاری کرد. درست است که حالا همه براحتی از این عبارات سخن می گویند ولی باید در فضای مذهبی و سنتی آن دوره می بودید و مخاطبان تان هم افراد سنتی بودند، تا بتوانید لمس کنید در آن فضا صحبت از مدرنتیه یعنی چه. حالا همه از سینما حرف می زنند و همین محسن مخلباف که اوایل انقلاب می گفت حاضر نیست در یک لانگ شات با هنرمندان قرار بگیرد، پس از آشنایی با سینما دگرگون شد و بعدها هم که از آن ور بام افتاد و «آواز مورچه ها» را ساخت! ولی آن زمان جرم من این بود که سریال «سربداران» را با بازیگران تئاتر ساخته بودم. هرچند که مصمم تر از این حرف ها بودم چون شریعتی به ما یاد داده بود؛ انتظار، مکتب اعتراض است. این یک جمله ساده نیست و اگر آنرا نمی گفت، سربداران این نمی شد.»
شریعتی به امید رسید
بخش بعدی صحبت های ما درباره امید است؛ همان گمگشته ای که در جست و جویش هستیم و شاید حالا بیشتر از هر زمان دیگری، مشتاقش باشیم.
نجفی که شریعتی را عامل انقلاب در فضای سنتی و مذهبی آن دوره می داند، درباره این مبحث می گوید: به زودی شریعتی شناسی نوینی آغاز خواهد شد. نسلی جدید باردیگر او را خواهد شناخت؛ او کسی بود که امید داشت.
او یادآوری می کند: در فضایی که همه روشنفکران درگیر یک یاس فلسفی بودند، ناگهان کسی آمد که از مدرنیته گفت ولی نه با یاس فلسفی. او می گفت مذهب دریچه ای است از دنیایی که باید باشد و نیست و هنری پنجره ای است به این دنیا. یعنی مذهب و هنر را کنار هم می گذاشت و باور داشت از هنر می توان به مذهب رسید.
نجفی حالا اشاره ای دارد به زمینه تحصیلی خودش و می گوید: همانطور که در قرون وسطی نقاشی و معماری توانست به قدرت سیاسی تبدیل گردد که تجسم آن در واتیکان است، این اتفاق با شریعتی برای ما هم افتاد؛ نخستین کار رنسانس، رویارویی با مذهب است.
او ادامه می دهد: شریعتی به امید رسید. او دریچه ای به آینده و گشود و به نسل جوان این نیرو را بخشید که جلو برود و با حرف ها و حرکات مدرن، تحول ایجاد نماید.
یک خاطره از رضا براهنی
نجفی در ادامه، خاطره ای رضا براهنی تعریف می کند: اواخر دهه ۴۰ کلاس فوق برنامه ای با آقای براهنی داشتیم و ایشان در باب ادبیات و شعر نو صحبت می کرد. آخر کلاس، کتاب اسلام شناسی دکتر شریعتی را بعنوان هدیه به ایشان دادم. آن زمان رسم نبود کتاب را بنویسیم. یک سال بعد در کتابفروشی «زمان» در خیابان نادری (جمهوری فعلی) دنبال کتابی از جلا آل احمد بودم که صدایی آشنا شنیدم. برگشتم طرف چهار راه استانبول و دیدم کسی صدایم زد. دکتر براهنی بود و به من سفارش کرد کتاب اسلام شناسی را بخوان! نه بعنوان یک کتاب مذهبی، بلکه بعنوان یک کتاب ضروری که هر کس در مشرق زمین است، باید آنرا بخواند و فرهنگ و زبان خویش را دریابد. به دکتر براهنی نگفتم که کتاب را خودم به او هدیه داده ام ولی از حرفش خوشحال شدم!
حالا که پاسخ بخشی از کنجکاوی هایمان را گرفته ایم، مشتاق دیدن عکس ها یا پوسترهایی از آن دوره هستیم ولی پاسخی که می شنویم، حسرت بار است.
دوره ای بدون عکس
نجفی می گوید: نمی شد از آن دوره هیچ عکسی داشته باشیم. بعضی چیزها گویی لزوم آن زمان است و این نداشتن عکس هم چنین است. نباید از آن دوره عکسی بر جای می ماند. ما فیلم زیرزمینی می ساختیم، پس دستگاه داشتیم و لی اینکه عکس نداشتیم، اینکه نمایش های ما بدون پوستر اجرا می شد، همه نشانگر آن دوره تاریخی است.
محمدعلی نجفی سخن خویش را این گونه به پایان می برد: خوب است شریعتی را با عینکی ببینیم که نه سیاسی است و نه مذهبی و این یک شریعتی تازه است که امروز باردیگر به او نیاز داریم.»
محمدعلی نجغی در سالهای رفته
منبع: lebasdooni.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب