نگاه مجله مهر به چرخ انتشارات در ایران؛
جایی که ورشکسته شدن، پز روشنفکری است!
لباس دونی: به گزارش لباس دونی، ورشکستگی در صنایع معنای عینی دارد اما در صنعت نشر، سرپوشی به نام کار فرهنگی، سودده نبودن آنرا توجیه می کند و تخصیص بودجه حاکمیتی، پرونده مدیریت مالی کسب و کار در این صنعت را می بندد.
خبرگزاری مهر، گروه مجله _ علیرضا رأفتی: «اشتفان تسوایگ»، نویسنده و نمایش نامه نویس اتریشی، بین دهه های ۱۹۲۰ تا اواسط ۱۹۴۰ شهرت خوبی در دنیا برای خودش دست و پا کرده بود و در ایران هم، در اوایل قرن گذشته شمسی، کتاب هایش فروش خوبی داشت. اما باورتان می شود که این نویسنده در کشور ما یک کتاب بیش از کتاب هایش دارد؟ در حقیقت، کتابی به نام اشتفان تسوایگ در دهه ۱۳۲۰ شمسی در ایران ترجمه، منتشر و به فروش رسید که مال او نبود. برای تعریف این ماجرا باید نگاهی به شروع کار ناشرهای فارسی بیندازیم.
نگاه کاسبی؛ شکست ادبی!
تقریباً در تمام دنیا صنعت چاپ و نشر کتاب، طوری که امروز می شناسیمش، از پایتخت آن کشور شروع شده و بعدتر هم تمرکزش بیشتر روی پایتخت بوده است. «تقریبا» در جمله اول ناظر به شهر نیویورک است که مرکز چاپ و نشر در ایالات متحده آمریکاست و پایتخت نیست و امارت شارجه در امارات متحده عربی که می خواهد سری بین سرهای چاپ و نشر دنیا دربیاورد.
در ایران هم، مثل بیشتر کشورها، انتشاراتی های مدرن کارشان را از پایتخت شروع کردند و باز مثل بیشتر نقاط دنیا، شروع کار آنها با کتاب های مذهبی و متون کلاسیک بود. شاید بتوان لقب نخستین ناشرهای ایرانی را به برخی کتاب فروشان دوره ناصری نسبت داد که کتاب های مذهبی مثل قرآن و کتاب های کلاسیک مثل شاهنامه را هم جسته و گریخته چاپ می کردند و به مردم می فروختند.
اولین ناشرهای ایرانی در محدوده فعلی بازار تهران، تیمچه حاجب الدوله و خیابان ناصرخسرو کارشان را شروع کردند و بسیاری شان هم مثل روال اغلب کار و کاسبی های آن دوره، این پیشه ربطی به شغل خانوادگی و آباء و اجدادی شان داشت. مثل خانواده «علمی » ها که جدشان در خوانسار کتاب فروشی داشت و بعدتر فرزندانش در تهران انتشارات علمی را پایه گذاشتند که از نخستین نشرهای ایرانی است.
خانواده «علمی » ها و «رمضانی » ها و امثال آنها حق زیادی گردن صنعت نشری که امروز در ایران می شناسیم دارند. مثل تمام خانواده هایی که پای صنعت یا پیشه ای سرمایه و عمر و نسل گذاشته اند و چیزی را در ریشه های آن صنعت کشور به نام خود کرده اند. اما صنعت نشر تفاوتی با دیگر صنایع داشت که نگاه کسب وکار خانوادگی صرف می توانست در آن لطمه به حساب بیاید.
تفاوت این صنعت آن بود که پیش نیاز کسی که متصدی آن می شد، داشتن حداقل سواد در عرصه های مختلف ادبی و علمی و شناختن زبان های خارجی و نویسنده ها و ادبیات کشورهای دیگر بود. نگاه خانوادگی به کسب وکار در انتشارات بااینکه موجب سرمایه گذاری های خرد و پا گرفتن تدریجی این صنعت در کشور شد اما در نسل اول ناشران، تأثیر نداشتن سواد کافی صاحبان انتشارات در آثار تولیدی شان به وضوح مشهود است. به گواه پژوهشگران صنعت نشر ایران برخی از صاحبان نشرهای بنام در نسل اول این صنعت در ایران، حتی سواد خواندن و نوشتن نداشتند.
ماجرای کتاب تقلبی نویسنده اتریشی هم به همین مسأله برمی گردد. همین حالا با جست وجوی کتاب «عشق من» اثر اشتفان تسوایگ به نسخه هایی از این کتاب چاپ ۱۳۲۷ در بعضی کتابخانه های کشور می رسید. کتابی که در حقیقت نوشته مترجم آن «حسین مسعودی خراسانی» است. ماجرا از این مقرر است که مسعودی خراسانی در همان سال ها سراغ یکی از ناشران بنام از نسل اول ناشران ایران می رود و رمانش را برای انتشار به این ناشر پیشنهاد می دهد.
مدیر انتشارات که سواد چندانی هم در ادبیات و زبان های خارجی نداشته می گوید: «این روزها بازار کتاب های اشتفان تسوایگ داغ است! اگر بتوانی بجای کتاب خودت یکی از کتاب های وی را ترجمه کنی، حتما برائت چاپ می کنم!» مسعودی هم پیشنهاد ناشر را قبول می کند. برمی گردد و تمام اسامی فارسی را در رمان خودش به اسامی آلمانی تغییر می دهد و باردیگر به اسم «عشق من» اثر اشتفان تسوایگ برای ناشر می فرستد و در نهایت این کتاب به ترجمه مسعودی خراسانی به چاپ و فروش می رسد!
نگاه ادبی؛ شکست کاسبی!
اما خوشبختانه ناشران ایرانی خیلی زود و در نسل دوم به این مسأله پی بردند که این صنعت مانند دیگر صنایع و اصناف بازار نیست و نمی توان نگاه موروثی به آن داشت. در نسل دوم این صنعت و در میان دهه های ۳۰، ۴۰ و ۵۰ است که پای روشنفکران، چهره های ادبی و اشخاص جهان دیده که با زبان ها و ادبیات دنیا آشنا هستند به این صنعت باز می شود و این سال ها به قدم اول برای آغاز به کار ناشران حرفه ای حوزه های مختلف ادبی و علمی تبدیل می شوند.
اگر نگاهی به ناشرهای دهه های ۳۰ تا ۵۰ بیندازیم به این واقعیت می رسیم که ناشرهایی که چهره های ادبی و علمی مشهوری هم بودند بعد از چند سال با وجود بازار خوب کتاب در آن روزگار، کار انتشارات شان به جایی نرسید. خیلی از آن انتشاراتی ها هنوز هم پا بر جا مانده اند و به فعالیتشان ادامه می دهند اما اگر بخواهیم آنان را به عنوان یک برند تجاری با برندهای تجاری دیگر که هم زمان با آنها آغاز به کار کردند مقایسه نماییم، خواهیم دید که در مقایسه با دیگر صنایع رشد خیلی کم و در بعضی موارد منفی داشته اند.
در این میان نباید از این مسأله هم غافل شد که وقتی از نشر در دهه های ۳۰ تا ۵۰ صحبت می نماییم، در حقیقت داریم از چاپ کتاب هایی حرف می زنیم که گاهی در چاپ اول تیراژشان به ۵۰ هزار نسخه می رسید و این اصلاً با وضعیت تیراژ هزار نسخه ای اینروزها قابل قیاس نیست.
چرا اقتصاد یک ناشر با یک چلوکبابی قابل مقایسه نیست؟
اما چرا عاقبت مالی یک نشر خصوصی در آن سال ها با یک چلوکبابی خصوصی که هم زمان تأسیس شده اند و تا الان برند خودشان را حفظ نموده اند تا این اندازه متفاوت است؟
از بحث اندازه بازار که بگذریم (در جستاری دیگر مفصل به آن می پردازیم)، مسأله توانایی و دانش مدیریت و توسعه کسب وکار در نگاه مدیریتی ناشران نسل دوم ایران و بعد از آنها قابل توجه است. گرفتن بخش بزرگی از صنعت نشر از بازاری ها و افتادن این بخش به دست روشنفکران در آثار تولیدی تأثیر شگرفی داشت و ترجمه و چاپ آثار ادبی مهم جهان توسط این ناشران را می توان نقطه عطفی در تربیت و پیشرفت نویسندگان ادبیات داستانی مدرن فارسی دانست اما طبعاً نمی شد از روشنفکران، ادیبان و مترجمانی که انتشارات تأسیس کرده بودند توقع هوش مالی و استراتژی اقتصادی برای بقا و توسعه نشر به عنوان یک کسب وکار قابل توسعه داشت.
نگاهی که همین حالا هم در میان کارشناسان صنعت نشر و مدیران این صنعت رایج است و حدودا همه به اتفاق نظرشان این است که به صنعت نشر کتاب (غیر از کتاب های آموزشی و مذهبی) نمی توان نگاه کسب درآمد آنچنانی داشت. و البته از همین جهت است که هم اکنون خیلی از ناشرهای بزرگ کشور سهامدار حاکمیتی دارند و اگر کتاب هایشان هم در انبار خاک بخورد خیالشان از بودجه اول سال راحت است! اما همیشه بوده اند کسانی که با نگاه درست مدیریتی اهتمام کرده اند یک انتشارات را هم به عنوان یک بنگاه اقتصادی خصوصی به درستی مدیریت کنند و توسعه بدهند و هم در سایه این توسعه به تولید و ترجمه آثار مهم و اثرگذار بپردازند.
یکی از کسانی که نگاه درست مدیریتی و اقتصادی اش را در صنعت نشر ایران نمی توان نادیده گرفت، مرحوم «همایون صنعتی زاده» است. کسی که با راه اندازی کسب و کارهای مختلف در حوزه های مختلف نشان داد مهم ترین چیزی که به خوبی بلد است نگاه درست مدیریتی و استراتژی راه اندازی کسب وکار و توسعه آنست. چیزی که صنعت نشر بیش از بقیه صنایع به آن نیاز دارد. چونکه در بقیه صنایع شکست و ورشکستگی معنای عینی و درست دارد اما در صنعت نشر این شکست مالی و ورشکستگی با کلاهی از کار فرهنگی توجیه می شود و بعد هم با بودجه حاکمیتی پرونده مدیریت مالی کسب وکار در آن بسته می شود.
همایون صنعتی زاده؛ نمونه موفق قابل بررسی
پدر همایون صنعتی زاده یکی از نخستین رمان نویسان فارسی بود اما زندگی کاری او اصلاً با منصبی که پدرش با آن شناخته می شد شروع نشد و اتفاقاً این اهل علم و فرهنگ بودن پدر در دوره ای از جوانی همایون، او را با چالش با خانواده مواجه کرد. زمانی که همایون صنعتی زاده قید دانشگاه را زده بود و صراحتاً می اظهار داشت: «دانشگاه آدم را خنگ می کند!» و پدرش اصرار به دانشگاه رفتن او داشت و در نتیجه این دعوا بالا گرفت و همایون از کرمان و خانه پدرش کند و راهی بازار کار شد.
همایون صنعتی زاده کار را در بازار با شاگردی آغاز کرد و در همان حین هم زبان انگلیسی را خواند و کم کم وارد فضای مترجمی شد. آن هم برای کسب و کارهای بازاری و نه ترجمه کتاب برای انتشار. شاگرد تجارت خانه ای در تهران کم کم برای خودش تجارت خانه مستقلی دست و پا کرد و وقتی رابطه اش با پدر بهتر شده بود، از او هم در راه اندازی این تجارت خانه کمک گرفت. دانستن زبان و فوت و فن کاسبی موجب پیوند کار او با انتشارات آمریکایی فرانکلین شد.
صنعتی زاده شکلی از نمایندگی انتشارات فرانکلین در ایران را گرفت و وارد بازار نشر شد. انتشارات فرانکلین شروع کار صنعتی زاده در بازار نشر بود. کاری که به ایجاد شرکت چاپ افست و انتشارات کتاب های جیبی هم رسید و در هر کدام موفقیت های شایان توجهی به دست آورد.
مدیریت کسب و کار؛ در کار فرهنگی هم بله!
نکته مهمی که در کارهای صنعتی زاده در صنعت نشر قابل توجه است، نگاه درست مدیریت کسب وکار اوست. صنعتی زاده مشتری و جامعه هدف را به درستی می شناسد و محصول را به درستی متناسب با نیاز جامعه هدفش تولید می کند. ابتدای کار فرانکلین در ایران ترجمه کتاب های کم حجمی درباره ی دانستنی های علمی بود که به سرعت در کشور فراگیر شد. این محصول، محصولی بود که نسبت به کتاب های سنگین و زمخت آن روزگار مزیت رقابتی داشت.
جدا از شناخت مخاطب در محتوا، صنعتی زاده در فرم نیز ابداعاتی داشت که از شناخت درست بازار هدف می آمد. تولید کتاب های مهم ادبیات دنیا در قطع های جیبی و پالتویی ابتکار دیگری بود که باز برگ برنده را در صنعت نشر ایران به دست گرفت.
توسعه کسب وکار، رویکرد دیگر صنعتی زاده در صنعت نشر بود که از روحیه و نگاه مدیریتی او نشأت می گرفت. او با بوجودآوردن شرکت چاپ افست توانست بازار کتاب های درسی افغانستان را به دست بگیرد و از همین طریق به درآمد بالای ۱ میلیون دلار در سال برسد. بعدها یکسان سازی کتب درسی ایران و چاپ آن هم به چاپ افست صنعتی زاده واگذار شد.
پروژه های موفق دیگری که صنعتی زاده در حوزه های مختلف انجام داد، از ساخت شهرک ساحلی «خزر شهر» تا احیای «کارخانه رطب زهره» و بعد ایجاد کارخانه «گلاب زهرا»، نشان از این دارد که او صرف نظر از این که چه کسب و کاری را راه اندازی و اداره می کرده، تنها کاری که اهتمام می کرده به خوبی و با علم انجام دهد «مدیریت کسب و کار» بوده است. چیزی که در صنعت نشر امروز کشورمان کمتر دیده می شود و به آسانی می توان روی نقص آن در این صنعت سرپوش «کار فرهنگی» گذاشت و برای سودده نبودن آن توجیه تراشید.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب